چالش‌ها و فرصت‌های ترانزیتی ایران در اجلاس وزرای اکو
در اجلاس سیزدهم وزرای حمل‌ونقل اکو، ایران به‌عنوان بازیگر محوری با تاکید بر موقعیت جغرافیایی ممتاز و سرمایه‌گذاری‌های گسترده در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تصویری روشن از نقش خود به‌عنوان هاب ترانزیتی منطقه ارائه داد. طرح‌هایی چون «دروازه مشترک اکو» و توسعه حمل‌ونقل ترکیبی، نمادی از تلاش تهران برای تسهیل دسترسی کشورهای محصور در خشکی به آب‌های آزاد و تقویت همگرایی اقتصادی است. این اقدامات، در صورت پیاده‌سازی موفق، ظرفیت افزایش بهره‌وری شبکه‌های ترانزیتی و تقویت جایگاه ایران در اقتصاد ژئوپلیتیک منطقه را به‌طور قابل توجهی ارتقاء می‌دهد.
با این حال، اگر بخواهیم عمیق‌تر به موضوع بپردازیم، نباید چالش‌های ساختاری و عملیاتی که مسیر تحقق این اهداف را دشوار می‌کنند، نادیده بگیریم. توسعه زیرساخت‌ها، هرچند قابل توجه، به‌تنهایی کافی نیست. باید تاکید کرد که ناهماهنگی بین اعضا، پیچیدگی‌های مرزی، رویه‌های گمرکی ناکارآمد و فقدان مکانیسم مدیریت واحد کریدورها، محدودیت‌هایی اساسی در کارآمدی شبکه ترانزیتی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، فشارهای تحریمی و نوسانات ژئوپلیتیکی، روند دیجیتالی‌سازی حمل‌ونقل و اجرای اسناد الکترونیکی را با موانع جدی مواجه کرده است. در نتیجه، برنامه‌هایی مانند «دروازه مشترک اکو» اگرچه نویدبخش هستند، اما بدون تضمین منابع مالی کافی و همکاری سیاسی مستمر، به احتمال زیاد در حد شعار باقی خواهند ماند.
ساختار اجلاس‌های سازمان همکاری اقتصادی اکو
سازمان همکاری اقتصادی اکو (ECO) در سال ۱۹۸۵ توسط ایران، ترکیه و پاکستان تأسیس شد و جایگزین سازمان همکاری عمران منطقه‌ای (RCD) شد که بین سال‌های ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۹ فعالیت می‌کرد. هدف اصلی این سازمان، تقویت همکاری‌های اقتصادی، تجاری، حمل‌ونقل، انرژی، کشاورزی و توسعه پایدار میان کشورهای عضو بود. پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۲، هفت کشور جدید شامل افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان به اکو پیوستند و اکو به یک سازمان منطقه‌ای با ۱۰ عضو تبدیل شد که فعالیت‌های آن به صورت رسمی در چند سطح و چارچوب مشخص انجام می‌شود.
برای تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری، اکو سه سطح اصلی دارد؛ اجلاس سران کشورها که هر ۲ تا ۳ سال برگزار می‌شود، شورای وزیران امور خارجه که سالانه تشکیل جلسه می‌دهد، و کمیته‌های وزارتی تخصصی که براساس حوزه‌هایی مثل حمل‌ونقل، انرژی، کشاورزی و محیط زیست فعالیت می‌کنند. دبیرخانه دائمی اکو نیز در تهران مستقر است و مسئول هماهنگی و پیگیری اجرای تصمیمات است.در این میان با توجه به اهمیت حمل‌ونقل و ترانزیت در منطقه یا به عبارتی دیگر به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی اعضا، کمیته وزرای حمل‌ونقل اکو به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و فعال‌ترین کمیته‌های تخصصی این سازمان شکل گرفت. نخستین اجلاس آن حدودا از دهه ۱۹۹۰ میلادی آغاز شد و ماموریت اصلی این اجلاس‌ها تدوین سیاست‌های هماهنگ برای توسعه کریدورهای ترانزیتی، تسهیل عبور مرزی، استانداردسازی زیرساخت‌ها، دیجیتال‌سازی اسناد حمل‌ونقل، و جذب سرمایه‌گذاری مشترک بوده است. حال با گذر از تاریخچه چگونگی شکل‌گیری سازمان اکو و اجلاس وزرای حمل و نقل به شرح اخبار این روزها از سیزدهمین اجلاس وزرای حمل‌ونقل اکو در ایران میپردازیم:
سیزدهمین اجلاس وزرای حمل و نقل کشورهای عضو اکو به مدت دو روز در تاریخ ۱۱ و ۱۲ خرداد ماه به انجام رسید. در ابتدای این نشست، گزارشی از معرفی ظرفیت‌های زیربنایی حمل‌ونقل، لجستیکی و عملکرد ترانزیت سال گذشته ایران ارائه شد که مورد توجه حاضران قرار گرفت.
موضوعات محوری نشست کارشناسی سیزدهمین اجلاس وزرای حمل‌ونقل سازمان همکاری اقتصادی اکوشامل بررسی چارچوب توافق‌نامه ترانزیتی و شورای هماهنگی حمل‌ونقل و ترانزیت، توسعه کریدورهای ریلی و جاده‌ای کشورهای عضو، فراهم‌کردن تسهیلات جهت تسهیل و روان‌سازی فرایندهای ترددهای مرزی، و همچنین بررسی برنامه‌های آتی در حوزه‌های حمل‌ونقل دریایی و هوایی بود. از دیگر موضوعات کلیدی، بررسی روند دیجیتالی شدن و تبادل الکترونیکی اسناد حمل‌ونقل، توسعه حمل‌ونقل پایدار با رویکردی سبز، ایمن و دوستدار محیط زیست، تجاری‌سازی کریدورهای موجود، و ارتقاء همکاری با سازمان‌های منطقه‌ای از جمله UNECE و راهکارهای افزایش تعاملات دو جانبه بود. باید گفت که مدیران حوزه حمل‌ونقل بین‌المللی و ترانزیت از شرکت راه‌آهن ج.ا.ا و سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای نیز در این نشست حضور داشتند.
ایران به‌عنوان کانون حمل‌ونقل و لجستیک اکو
وزیر راه و شهرسازی ایران، فرزانه صادق، در سخنرانی خود در اجلاس وزرای حمل‌ونقل اکو، نقش حمل‌ونقل و لجستیک را فراتر از مسائل صرفا فنی و اقتصادی دانست و آن را پیوندی حیاتی برای اتصال ملت‌ها، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها معرفی کرد. وی بر ضرورت تقویت زیرساخت‌ها، کریدورهای تجاری و تسهیل فرایندهای حمل‌ونقلی تأکید کرد تا این شبکه‌ها بتوانند در توسعه پایدار، افزایش رفاه و ثبات منطقه‌ای مؤثر باشند.
صادق، با نگاهی مثبت به نتایج اجلاس، از تعمیق همکاری‌ها در حوزه کریدورهای حمل‌ونقلی و یکپارچگی تجاری سخن گفت و آن را گامی مهم در مسیر ساختن آینده‌ای روشن‌تر برای کشورهای عضو اکو توصیف کرد. پیام اصلی وزیر راه، فراتر از دعوت به همکاری، بازتعریف پیوندهای اقتصادی و فرهنگی منطقه‌ای و تقویت جایگاه ایران به عنوان معمار ژئوپلتیکی منطقه بود.
او به معرفی سند دروازه مشترک اکو (ECO Gate) پرداخت که امکان دسترسی کشورهای محصور در خشکی به آب‌های آزاد را از طریق تسهیلات ویژه دریایی و بندری کشورهای ساحلی فراهم می‌کند. ایران با ظرفیت استراتژیک خود، آمادگی همکاری لجستیکی در بنادر کلیدی مانند چابهار و شهید رجایی را اعلام کرد.
وزیر راه با اشاره به رشد حجم ترانزیت ایران به ۲۰ میلیون تن و هدفگذاری برای افزایش آن به ۴۰ میلیون تن، بر توسعه حمل‌ونقل ریلی و مسیرهای منظم قطارهای کانتینری در منطقه اکو تأکید نمود. او ضرورت تدوین چشم‌انداز ۲۰۳۵ اکو، دیجیتالی‌سازی فرایندها، ساده‌سازی تشریفات گمرکی و ایجاد مدیریت واحد کریدورهای ترانزیتی را یادآور شد و از پیشگامی ایران در نظام الکترویکی e-TIR به رغم تحریم‌ها سخن گفت. این سیاست‌ها و اقدامات، علاوه بر تقویت همگرایی اقتصادی، جایگاه اکو را به عنوان یک هاب ترانزیتی بین‌المللی ارتقاء داده و دسترسی کشورهای محصور در خشکی را به بازارهای جهانی تضمین می‌کند، تحولی استراتژیک که ظرفیت‌های منطقه را در تحولات ژئوپلیتیکی آینده پررنگ‌تر خواهد ساخت.
راه همگرایی و توسعه پایدار اکو
دبیرکل سازمان همکاری اقتصادی اکو، اسد مجیدخان، در سیزدهمین اجلاس وزرای حمل‌ونقل این سازمان، همکاری میان کشورهای عضو را سنگ‌بنای موفقیت اکو دانست و بر اهمیت تصویب «بیانیه تهران» تأکید کرد. وی این سند را نمایانگر چشم‌اندازی مشترک خواند که نیازمند شفافیت، پاسخگویی و نوآوری مداوم است.
مجیدخان تهران را مرکز گفت‌وگو و همکاری‌های منطقه‌ای اکو معرفی کرد و بر ضرورت تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل به منظور کاهش هزینه‌ها و زمان ترانزیت تأکید کرد. وی دیجیتال‌سازی را عاملی کلیدی برای بهبود لجستیک و بهره‌وری در منطقه برشمرد و قرارداد چارچوب ترانزیت و حمل‌ونقل اکو (TTFA) را به عنوان پایه نهادی همکاری‌های ترانزیتی یادآور شد که باید با اجرای کامل و همگانی‌سازی عضویت، چالش‌های کشورهای محصور در خشکی را رفع کند.
دبیرکل اکو همچنین بر ضرورت حمایت اعضا از افغانستان جهت ارتقای اتصال‌پذیری منطقه‌ای تأکید کرد و از نقش کلیدی قزاقستان به عنوان رئیس دوره‌ای سال ۲۰۲۵ در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل تقدیر نمود. وی افزود استراتژی جدید اکو برای سال‌های ۲۰۲۶ تا ۲۰۳۵ بر نوآوری، پایداری محیط زیستی و رشد فراگیر متمرکز خواهد بود.
مجیدخان با اشاره به اهمیت همکاری‌های چندجانبه در شرایط پیچیده ژئوپلیتیکی، بر اهمیت تداوم تلاش‌ها برای ایجاد منطقه‌ای متصل، مقاوم و مرفه تأکید کرد که بتواند رشد اقتصادی و تفاهم متقابل را در حوزه اکو به پیش ببرد.
قطار نمادین اکو
جبارعلی ذاکری، مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، همزمان با برگزاری این اجلاس از حرکت قطار نمادین ترانزیتی اکو خبر داد. این حرکت نمادین، به منظور برجسته‌سازی اهمیت مسیر ایران در شبکه ترانزیت منطقه‌ای و نمایش عزم جدی اعضای اکو برای توسعه حمل‌ونقل و ترانزیت انجام شد.
ذاکری گفت: قطار از بندر خشک آپرین حرکت کرده و به صورت نمادین، بازتاب‌دهنده تلاش‌ها و تصمیمات اتخاذشده در دوره‌های گذشته و جاری وزرای حمل‌ونقل اکو است. وی تاکید کرد که افزایش حجم ترانزیت بین کشورهای عضو، هدف اصلی این اجلاس و برنامه‌های آتی است و حرکت قطار نمادین نیز نمادی از عزم و اراده اعضا در تحقق این هدف کلان به شمار می‌رود. این قطار بخشی از جریان واقعی ترانزیت ریلی در منطقه است و این اقدام نمادین فرصت مناسبی برای نمایش دستاوردهای عملی و پیامدهای مثبت سیاست‌های ترانزیتی اتخاذ شده فراهم آورد و موجب تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه حمل‌ونقل شد.
صدای روشن در اجلاس اکو
امین ترفع با اشاره به حضور وزرای حمل‌ونقل کشورهای عضو اکو در دومین روز اجلاس، تأکید کرد این نشست بستری راهبردی برای تثبیت نقش ایران در معماری جدید ترانزیتی منطقه است؛ نقشی که قرار است نه‌فقط در قالب کلمات، بلکه در اسناد رسمی اکو به‌ثبت برسد.
تمرکز اصلی اجلاس، رفع موانع مرزی، تسهیل عبور ترانزیت، دیجیتال‌سازی تبادل اطلاعات و اتصال کریدورهای چندوجهی نظیر آلماتی–تهران–استانبول، قزاقستان–ترکمنستان–ایران و آلماتی–بندرعباس است. در این مسیر، سند TTFA به‌عنوان شالوده همکاری حمل‌ونقلی اکو، محور گفتگوها بود؛ توافق‌نامه‌ای کلیدی که مسیر دسترسی کشورهای محصور در خشکی به بازارهای جهانی را هموار و جایگاه ایران را به‌عنوان پیوندگر شرق و غرب و شمال و جنوب تثبیت می‌کند.
ترفع تأکید کرد که ابتکار عمل ایران در دولت چهاردهم، تنها به مذاکرات دوجانبه محدود نیست، بلکه در بستر همکاری‌های چندجانبه، به‌دنبال ساختن یک پازل ژئوپلیتیکی است؛ پازلی که ایران را نه صرفاً گذرگاه، بلکه به بازیگر اصلی در معادلات حمل‌ونقل منطقه‌ای تبدیل خواهد کرد. اجلاس تهران، گامی دیگر در این مسیر هدفمند و بلندپروازانه است.
اگر بخواهیم با نگاهی کارشناسانه به این اجلاس بنگریم باید گفت ایران با بهره‌گیری از مزیت‌های استراتژیک خود و با تدوین اسناد کلیدی، گام‌های مهمی در جهت تقویت جایگاه ترانزیتی منطقه برداشته است، اما برای تبدیل این چشم‌انداز به واقعیت، لازم است اصلاحات نهادی عمیق، تسهیل فرآیندهای تجاری، و ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی در سطح منطقه‌ای به‌طور جدی دنبال شود. تنها در این صورت است که اکو می‌تواند به هاب ترانزیتی و موتور محرک رشد اقتصادی و ثبات منطقه‌ای تبدیل شود، نه صرفا مجموعه‌ای از پروژه‌های پراکنده و سیاست‌های تاکتیکی. این تحلیل نشان می‌دهد که چشم‌اندازهای بلندمدت و زیرساختی باید با مدیریت دقیق و پیگیری عملیاتی همراه باشد تا وعده‌های اجلاس به دستاوردهای ملموس تبدیل شوند.
